تاریخ ایران کمبریج

تاریخ ایران کمبریج

جلد سوم کتاب
ویراستار(ها)	جلد یکم: ویلیام بین فیشر جلد دوم: ایلیا گرشویچ جلد سوم: احسان یارشاطر جلد چهارم: ریچارد فرای جلد پنجم: جان اندرو بویل جلد ششم: پیتر جکسون و لارنس لاکهارت جلد هفتم: پیتر آوری، چارلز ملویل و گاوین هامبلی
نویسنده(ها)	مجموعه نویسندگان
عنوان اصلی	The Cambridge History of Iran
برگرداننده(ها)	تیمور قادری، حسن انوشه و مرتضی ثاقب‌فر
کشور	بریتانیا
زبان	زبان اصلی: انگلیسی
مجموعه	مجموعه‌های تاریخ کمبریج
موضوع(ها)	تاریخ ایران از دوران باستان تا انقلاب ۱۳۵۷
ناشر	انتشارات دانشگاهی کمبریج ناشر فارسی: انتشارات امیرکبیر (تهران: از ۱۳۸۶) انتشارات مهتاب (تهران: از ۱۳۹۰)
تاریخ نشر	از سال ۱۹۶۸ تا ۱۹۹۰ میلادی
شمار صفحات	۸۸۷۲ (نشر مهتاب)

تاریخ ایران کمبریج (به انگلیسی: The Cambridge History of Iran) کتابی دربارهٔ تاریخ و جغرافیای ایران از کهن‌ترین روزها تا سال ۱۳۵۹ خورشیدی، به زبان انگلیسی و در هفت جلد است که توسط انتشارات دانشگاه کمبریج منتشر شده است.

زمینه تألیف

طرح تألیف تاریخ ایران کمبریج را نخستین بار در سال ۱۹۵۹ میلادی آرتور آربری و حسین قدس نخعی، سفیر وقت ایران در لندن ارائه دادند. شرکت ملی نفت ایران با سرمایه‌ای بالغ بر ۲۵ هزار پوند، بودجهٔ این طرح را تأمین کرد؛ ولی پس از انقلاب ۱۳۵۷، این ردیف بودجه قطع شد و مؤسسه مطالعات ایرانی در واشینگتن برای جلد دوم، مؤسسه یارشاطر وابسته به دانشگاه کلمبیا برای جلدهای ششم و هفتم و ابوالفضل میرزا عضدالسلطان برای جلد هفتم، کمک‌های مالی بلاعوضی کردند و انتشارات دانشگاه کمبریج چاپ این اثر را با عنوان تاریخ ایران کمبریج (به انگلیسی: The Cambridge History of Iran) به عهده گرفت.

آربری برای تشکیل هیئت ویراستاری، از برخی پژوهشگران نامدار دعوت کرد و نخستین گردهمایی در ژانویه ۱۹۶۱ برگزار شد. هیئت ویراستاران عبارت بودند از: آرتور آربری (رئیس: ۱۹۶۱–۱۹۶۹)، هرلد والتر بیلی (۱۹۶۱ و از ۱۹۷۰ به بعد به عنوان رئیس)، آن لمبتون (۱۹۶۱–۱۹۷۰)، روبن لوی (۱۹۶۱–۱۹۶۶)، رابرت چارلز زینر (۱۹۶۱–۱۹۶۷)، باسیل گری (نایب رئیس: ۱۹۶۱–۱۹۸۹)، پیتر ایوری (سرویراستار: ۱۹۶۱–۱۹۶۹)، عیسی صدیق (۱۹۶۳–۱۹۶۹)، سید حسن تقی‌زاده (۱۹۶۳–۱۹۶۹)، لارنس لاکهارت (۱۹۶۴–۱۹۷۵)، جان اندرو بویل (۱۹۶۷–۱۹۷۸)، سر مکس مالوان (۱۹۷۰–۱۹۷۸)، کلیفورد ادموند باسورث (۱۹۷۰)، ایلیا گرشویچ (۱۹۷۰)، هیوبرت س.ج. دارک (سرویراستار: ۱۹۷۰)، ویلیام بین فیشر (۱۹۷۹–۱۹۸۴) و محمود صناعی (۱۹۷۲–۱۹۸۵) که رابط رسمی هیئت ویراستاری با مراکز علمی ایران بود.

شیوۀ نوشتار

تاریخ ایران کمبریج افزون بر بررسی تاریخ سیاسی ایران، به هنرهای ایرانی و تأثیر آن‌ها بر تمدن جهان می‌پردازد. این کتاب به جنبه‌های مذهبی، فلسفی، اقتصادی، علمی و هنری تمدن ایرانی توجه کرده‌است؛ اما بر برخی جنبه‌ها، از جمله اوضاع جغرافیایی و بوم‌شناسی تأکید بیشتری دارد.

فهرست مجلدات

شماره مجلد	نام جلد	ویراستار(ها)	همکاران	سال انتشار(میلادی)
۱	سرزمین ایران	ویلیام ب. فیشر	محمدحسن گنجی، جمشید بهنام، ساندرلند، اندرسون، هریسون	۱۹۶۸
۲	دوره‌های ماد و هخامنشی	ایلیا گرشویچ	ایگور دیاکونوف، تادئوش سولیمیرسکی، ماکس مالوان، آدریان دیوید هیو بیوار، گرینفیلد و هارولد بیلی، و محمود صناعی	۱۹۸۵
۳	دوره‌های سلوکیان، پارتیان و ساسانیان (بخش ۱)	احسان یارشاطر	بیکرمان، بیوار، ریچارد نلسون فرای، دیوید سلوود، دیوید مارشال لانگ، نینا گارسویان، کلیفورد ادموند باسوورت و گابن	۱۹۸۳
۳	دوران سلوکیان، پارتیان و ساسانیان (بخش ۲)	احسان یارشاطر	احسان یارشاطر، گئو ویدن‌گرن، شلومبرژه، مری بویس، ویلیام بیلی و ایلیا گرشویچ	۱۹۸۳
۴	از فروپاشی ساسانیان تا به قدرت رسیدن سلجوقیان	ریچارد نلسون فرای	عبدالحسین زرین‌کوب، مرتضی مطهری، کلیفورد ادموند باسورث، ویلفرد مادلونگ، اولگ گربر، ادوارد استوارت کندی، سیدحسین نصر، هانری کوربن، ژیلبر لازار، بویل و کلود کاهن	۱۹۷۵
۵	دوران سلجوقیان و مغولان	جان اندرو بویل	کلیفورد ادموند باسورث، آن لمبتون، مارشال هاجسون، ایلیا پائولوویچ پطروشفسکی، یان ریپکا، اولگ گرابر و ادوارد استوارت کندی	۱۹۶۸
۶	دوران تیموریان و صفویان	لارنس لاکهارت و پیتر جکسون	ذبیح‌الله صفا، سیدحسین نصر، احسان یارشاطر، هانس رومر، رونالد فریه، برت فراگنر، بیانکا اسکارچا آمورتی، پیندر ـ ویلسون، گری و آن ماری شیمل	۱۹۸۶
۷	از نادرشاه تا جمهوری اسلامی	پیتر ایوری، گاوین هامبلی و چارلز ملویل	جان پری، نیکی آر. کدی، ریچارد تاپر، چارلز عیسوی، آن لمبتون، پیتر چلکووسکی، مهرداد امانت و فیروز کاظم‌زاده	۱۹۹۱

محتوای جلدها

جلد اول

جلد نخست تاریخ ایران کمبریج با عنوان «سرزمین ایران» شامل چهار بخش و ۲۲ فصل است. مطالب این بخش‌ها عبارت‌اند از: بخش نخست دربارهٔ جغرافیای طبیعی، زمین‌شناسی، موقعیت اقلیمی، گیاهان، جانوران و پرندگان ایران؛ بخش دوم با نام «مردم ایران»، دربارهٔ نخستین تشکل‌های جوامع انسانی در ایران؛ بخش سوم دربارهٔ امور معیشتی، ارتباطات، حمل ونقل و کشاورزی و گله داری؛ و بخش چهارم، نتیجه‌گیری از مطالب فصل‌های پیشین. این مجلد با ویراستاری ویلیام بین فیشر در سال ۱۹۶۸ به چاپ رسید. تعدادی از محققان ایرانی و اروپایی از جمله محمدحسن گنجی، جمشید بهنام، ساندرلند، اندرسون و هریسون در تدوین این مجلد همکاری داشته‌اند.

جلد دوم

جلد دوم با نام «دوره‌های ماد و هخامنشی» شامل ۲۱ فصل است: فصل نخست تا دهم دربارهٔ تمدن ایلام و انشان، بنیان‌گذاری شاهنشاهی هخامنشی، تشکیلات اداری آن و جنگ‌های هخامنشیان با یونان و فروپاشی پادشاهی آنان بر اثر حمله اسکندر مقدونی به ایران؛ فصل یازدهم و دوازدهم دربارهٔ اسناد سنگ‌نبشته‌های تخت جمشید، سکه‌ها، اوزان و مقادیر در زمان هخامنشیان؛ فصل سیزدهم دربارهٔ جهان‌بینی ایران خاوری، بنا به روایت اوستا؛ فصل چهاردهم دربارهٔ دین و آیین ایرانیان در زمان هخامنشیان؛ فصل پانزدهم شامل بررسی زبان آرامی در زمان هخامنشیان؛ فصل شانزدهم دربارهٔ گاه‌شماری در ایران قدیم؛ و فصل هفدهم تا بیست ویکم دربارهٔ معماری هخامنشیان، کنده کاری‌های بیستون و کشفیات تپه نوش جان و پاسارگاد و ابزارهای فلزی. این مجلد، با ویرایش ایلیا گرشویچ و با همکاری برخی از پژوهشگران نامدار از جمله ایگور دیاکونوف، تادئوش سولیمیرسکی، مکس مالوان، آدریان دیوید هیو بیوار، گرینفیلد و هرلد والتر بیلی، و محمود صناعی در هیئت ویراستاری، در سال ۱۹۸۵ به چاپ رسیده‌است.

جلد سوم

جلد سوم با عنوان «دوران سلوکیان، پارتیان و ساسانیان» که دوره‌ای تقریباً هزار ساله را در بر می‌گیرد، در دو قسمت (دو مجلد) و ۹ بخش تدوین شده‌است. بخش اول شامل چهار بخش، با مقدمه‌ای مفصل از احسان یارشاطر، ویراستار این جلد، دربارهٔ سنت‌های ایرانی پیش از دوره ساسانی و اوضاع اجتماعی و مناسک دینی و مناسبات فرهنگی ایران باستان آغاز می‌شود. بخش اول، با عنوان «تاریخ سیاسی» دربارهٔ تاریخ سیاسی سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان، بخش دوم دربارهٔ سکه‌شناسی، بخش سوم دربارهٔ تاریخ روایی ایران و بخش چهارم دربارهٔ مناسبات ایران و همسایگانش در آن روزگار است. برخی از نویسندگان این مجلد عبارت اند از: الیاس یوزف بیکرمن، آدریان دیوید هیو بیوار، ریچارد فرای، دیوید سلوود، دیوید مارشال لانگ، نینا گارسویان، کلیفورد ادموند باسورث و گابن.

قسمت دوم از جلد سوم، ادامه قسمت اول و شامل پنج بخش (پنجم تا نهم) است: بخش پنجم دربارهٔ نهادهای اجتماعی، بخش ششم دربارهٔ تاریخ دینی و بخش هفتم و هشتم دربارهٔ تاریخ هنر، خط و زبان و ادبیات دوره سلوکیان و پارتیان و ساسانیان است. بخش پایانی کتاب، کتاب‌شناسی است که در آن به منابع تاریخ پارتیان و ساسانیان و نقد منابع پرداخته شده‌است. برخی از مؤلفان این قسمت عبارت اند از: احسان یارشاطر، گئو ویدن‌گرن، شلومبرژه، مری بویس، ویلیام بیلی و ایلیا گرشویچ. مجلد سوم در سال ۱۹۸۳ به چاپ رسید.

جلد چهارم

جلد چهارم به بررسی فروپاشی ساسانیان تا به قدرت رسیدن سلجوقیان اختصاص دارد و شامل بیست فصل است: فصل نخست، با عنوان «فتح ایران توسط اعراب و پیامد آن» یازده عنوان فرعی دارد و دربارهٔ موقعیت ایرانیان و اعراب در دوره‌های پیش از اسلام و ورود اسلام به ایران تا تشکیل دولت عباسی است؛ فصل دوم دربارهٔ خلافت عباسیان در ایران؛ فصل سوم تا هشتم دربارهٔ سلسله طاهریان، صفاریان، سامانیان و دوره اول غزنوی و سلسله‌های کوچک شمال ایران و آل بویه؛ فصل هشتم با عنوان «قبایل، شهرها و نظام اجتماعی» دربارهٔ روند اسلامی شدن ایران؛ فصل نهم تا دوازدهم دربارهٔ هنرهای تجسمی، سکه‌شناسی و علوم دقیقه؛ فصل دوازدهم دربارهٔ علوم زیستی؛ فصل سیزدهم تا پانزدهم دربارهٔ فلسفه و جهان‌شناسی و تصوف، علوم دینی و ملل و نحل؛ فصل شانزدهم دربارهٔ ناصرخسرو و اسماعیلیه ایران و فصل هفدهم تا بیستم دربارهٔ ادبیات زرتشتی پس از فتوح مسلمانان، ادبیات عربی در ایران، ظهور زبان فارسی نو، رباعی در ادب فارسی و معرفی عمر خیام است. ویراستار این جلد ریچارد نلسون فرای است و نویسندگان این مجلد عبارت اند از: عبدالحسین زرین‌کوب، مرتضی مطهری، باسوورت، ویلفرد مادلونگ، اولگ گربر، ادوارد استوارت کندی، سید حسین نصر، هانری کربن، ژیلبر لازار، بویل و کلود کاهن. این مجلد در سال ۱۹۷۵ به چاپ رسید.

جلد پنجم

جلد پنجم با عنوان «دوران سلجوقیان و مغولان» شامل یک مقدمه و ده فصل است: فصل نخست با عنوان «تاریخ سیاسی و دودمانی ایران (۳۹۰–۶۱۴)» دربارهٔ ورود ترکان به ایران و استیلای آنان بر بقایای غزنویان و آل بویه و شکل‌گیری حکومت سلجوقیان است؛ فصل دوم با عنوان «ساختار درونی امپراتوری سلجوقی» دربارهٔ اوضاع دیوانی و اقتصادی و اجتماعی سلجوقیان و ساختار اجتماعی آنان و نحوه معیشت عشیره‌ای، شیوه زمین‌داری و فنون جنگاوری آنان؛ فصل سوم با عنوان «دین در دوره سلجوقی» دربارهٔ مذهب تسنن و تشیع و تصوف؛ فصل چهارم، «تاریخ سلسله‌ای و سیاسی ایلخانان» دربارهٔ حمله مغول تا فروپاشی دولت ایلخانی؛ فصل پنجم با نام «دولت اسماعیلی» دربارهٔ جنبش اسماعیلیه در دوره سلاجقه، قیام حسن صباح و شیوه‌های مبارزه او و واکنش‌های اهل سنت؛ فصل ششم با عنوان «اوضاع اجتماعی–اقتصادی ایران در دوره ایلخانان» دربارهٔ پیامدهای حمله مغول، اوضاع کشاورزی، موقعیت روستاییان در این دوره و نظام مالیاتی در زمان ایلخانان؛ فصل هفتم با عنوان «دین در عهد مغول» دربارهٔ موقعیت مسیحیان، یهودیان، شیعیان و متصوفه در دولت ایلخانی، دین بودایی و بازمانده‌هایی از پیروان ادیان باستانی ایران مانند مزدکیان؛ فصل هشتم با عنوان «شعرا و نثرنویسان اواخر عهد سلجوقی و دوره مغول»، که در آن به اشخاصی چون سنایی و محمد معزی و سعدی و مباحثی چون مکاتب آذربایجان و اصفهان پرداخته شده‌است؛ فصل نهم با نام «هنرهای تجسمی در ۴۴۲–۷۵۱» دربارهٔ معماری مذهبی و غیرمذهبی و ره آوردهای این هنر در دوره سلجوقی و ایلخانی و سفالگری و فلزکاری و نگارگری؛ و فصل دهم با عنوان «علوم دقیقه در ایران عهد سلجوقی و مغول» دربارهٔ پیشینه علوم در دوره‌های پیش از سلجوقیان تا عصر مغول است. این مجلد زیر نظر بویل و با همکاری باسوورت، لمبتون، مارشال هاجسون، ایلیا پاولوویچ پتروشفسکی، یان ریپکا، اولگ گرابر و ادوارد استوارت کندی و در سال ۱۹۶۸ منتشر شده‌است.

جلد ششم

جلد ششم با عنوان «دوران تیموریان و صفویان» به چهار دوره مهم تاریخ ایران پرداخته‌است و هجده فصل دارد: فصل نخست دربارهٔ جلایریان و مظفریان و سربداران و بررسی حکومت آنان و آخرین حاکمان چنگیزی؛ فصل دوم دربارهٔ حمله تیمور به ایران و هند و سوریه و آناتولی و مرگ تیمور؛ فصل سوم دربارهٔ حیات سیاسی، اقتصادی، بازرگانی، مذهبی و فرهنگی در امپراتوری تیموری؛ فصل چهارم دربارهٔ سلسله‌های ترکمانان، خاستگاه آنان، ظهور اوزون حسن و دوره شکوفایی و زوال آق‌قویونلوها؛ فصل پنجم و ششم دربارهٔ دوره صفویان و تشکیلات اداری آنان؛ فصل هفتم و هشتم دربارهٔ تماس اروپاییان با ایران و تجارت در دوره صفویه؛ فصل نهم شامل اوضاع اجتماعی و اقتصادی و نظام مالیاتی در دوران بعد از مغول؛ فصل دهم و یازدهم دربارهٔ علوم دقیقه در دوره تیموریان و علوم ایرانی در روزگار صفویان؛ فصل دوازدهم و سیزدهم دربارهٔ مذهب در دوران تیموریان و صفویان و نهضت‌های فکری، فلسفه و کلام در زمان صفویان؛ فصل چهاردهم تا شانزدهم دربارهٔ صنعت نساجی و قالی بافی، معماری تیموریان و صفویان، هنرهای تصویری در دوره تیموری و هنر در دوره صفویان؛ و فصل هفدهم و هجدهم دربارهٔ ادبیات و شعر در زمان تیموریان و ترکمانان و صفویان است. ویراستاران این مجلد لارنس لاکهارت و پیتر جکسون بوده‌اند. این مجلد در سال ۱۹۸۶ به چاپ رسید. برخی از نویسندگان این مجلد عبارت اند از: ذبیح‌الله صفا، سیدحسین نصر، احسان یارشاطر، هانس رومر، رونالد فریه، برت فراگنر، بیانکا اسکارچا آمورتی، پیندر ـ ویلسون، گری و آنه‌ماری شیمل.

جلد هفتم

جلد هفتم از آغاز حکومت نادرشاه افشار در سال ۱۱۴۸ تا سال ۱۳۵۹ را در بر می‌گیرد و به چهار بخش و ۲۴ فصل تقسیم می‌شود. بخش نخست با عنوان «چارچوب سیاسی»، شامل هفت فصل دربارهٔ وقایع سیاسی به ترتیب تاریخی است. عناوین این فصل‌ها عبارت‌اند از: نادرشاه و سلسله افشاریان، سلسله زند، آقامحمدخان و استقرار سلطنت قاجار، ایران در دوره فتحعلی‌شاه و محمدشاه، ایران در دوره آخرین شاهان قاجار، خودکامگی دودمان پهلوی. بخش دوم دربارهٔ مناسبات ایران با کشورهای دیگر و سیاست خارجی است و شامل پنج فصل است: مناسبات ایران با امپراتوری عثمانی در سده هجدهم و نوزدهم، مناسبات با روسیه تزاری و شوروی تا سال ۱۹۲۱، شرکت‌های تجاری اروپایی تا سال ۱۷۹۸، انگلستان و هند در دوره استعمار انگلستان ۱۷۹۸–۱۹۲۱ و سیاست خارجی ایران از ۱۹۲۱ تا ۱۹۷۹. بخش سوم دربارهٔ توسعه اقتصادی و اجتماعی و شامل شش فصل است: وزارت مالیه و ملک‌داری در سده سیزدهم، عشایر ایران در قرن دوازدهم و سیزدهم، شهر سنتی ایرانی در دوره قاجار، نفوذ اقتصادی اروپاییان در ۱۸۷۲–۱۹۲۱، توسعه اقتصادی در ۱۹۲۱–۱۹۷۹ و صنعت نفت ایران. بخش چهارم در شش فصل به اوضاع فرهنگی و دینی ایران می‌پردازد: دو فصل نخست معرفی نیروهای مذهبی از سده دوازدهم تا چهاردهم؛ فصل سوم دربارهٔ تغییرات اجتماعی و رسانه‌ای و سرگرمی‌های عمومی ایرانیان در سده چهاردهم؛ فصل چهارم دربارهٔ مسائل نشر و مطبوعات و ادبیات در ایران امروز؛ دو فصل آخر به ترتیب دربارهٔ نقاشی ایرانی در دوره زندیان و قاجاریان و هنرهای معماری، کاشی‌کاری، فلزکاری و بافندگی از سده دوازدهم تا چهاردهم است. این مجلد در سال ۱۹۹۱ به چاپ رسیده‌است. هجده تن از استادان دانشگاه‌های انگلستان و آمریکا با سرویراستاری پیتر ایوری و گاوین همبلی و چارلز ملویل در این مجلد همکاری داشته‌اند. نویسندگان شاخص این جلد، افزون بر سرویراستاران که خود نگارنده چند فصل بوده‌اند، عبارت‌اند از: جان پری، نیکی آر. کدی، ریچارد تاپر، چارلز عیسوی، آن لمبتون، پیتر چلکووسکی و پژوهشگران ایرانی چون مهرداد امانت و فیروز کاظم‌زاده.

بازخورد

برخی از شرق‌شناسان و پژوهشگران، این کتاب را به سبب اهمیتش نقد و بررسی کرده‌اند که برخی از این بررسی‌ها به‌طور مستقل یا در مجلات به چاپ رسیده‌است. از جمله گودرز رشتیانی در کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره ۱۴۶، بگلی در شماره ۴۷ «مجله اسلام» و مقاله والتر هینتس در شماره ۲۴۲ «مجله تاریخ».

جستارهای وابسته

• تاریخ جامع ایران
• تاریخ اسلام کمبریج